Бүгінгі Z буыны цифрлық дәуірде өсті, онда ақпарат бір рет басу арқылы қол жетімді. Ұлы Отан соғысы туралы тарихи естелік оқулықтар, фильмдер, бейне ойындар арқылы беріледі. Бірақ бұл қаншалықты тиімді? Жастар Ұлы Отан тақырыбына қызығушылық танытады ма, әлде оны алыс тарих ретінде қабылдай ма?
Атырау университеті студентінің Нұрикамал Қылышбектің атасы -Қуаныш Иманғалиев Мәскеу, Ростов-на-Дону, Новочеркасск, Мариуполь, Симферополь, Львов, Ужгород, Краков және басқа қалаларды азат етуге қатысты. Ол Берлинге жетті және бұған дейін Сталинградта, сондай-ақ Украинада Карпатта шайқасты. Жекпе-жектің бірінде ол жарақат алды, бірақ сауығып кеткеннен кейін қайтадан майданға оралды.
- Өмірдің бұл сәті бізге көрінбейтін жіппен байланысты, өйткені майданда біздің аталарымыз, әжелеріміз, аталарымыз, әжелеріміз – Отан үшін, халық үшін, жеңіс үшін шайқасты. Егер біз сарбаз болудың не екенін білмесек те, біз олардың сөздерінен немесе балаларының сөздерінен сол жылдардағы адамдардың басынан өткергенін сезіп, түсіне аламыз. Жыл сайын Ұлы Отан соғысына арналған іс-шараларға қатысуға тырысамын. Әр адам өзінің тамыры туралы білуі керек, өйткені ата – бабаларымыздың тарихы – өзіміздің бір бөлігіміз, - дейді Нұрықамал.
Атырау университетінің "тарих" кафедрасының студент-магистранты "ПК" редакцияясына Ұлы Отан соғысы тақырыбына өзінің көзқарасы туралы айтып берді. Х. Досмұхамедова Асланбек Орынбасаров. Оның пікірінше, 1941-1945 жылдар аралығындағы кезең тарихтың ажырамас бөлігі болып табылады, оны ұмытпау керек. Маңыздылығына қарамастан, жастар арасында қызығушылық біртіндеп төмендейді, дейді ол. Бірақ Асланбектің өзі Ұлы Отан соғысын зерттеумен айналысады. Оның екі атасы да-ана жағынан да Рза Байбағысов, әкесінің айтуы бойынша Әли Қошқаров — ардагерлер болған. Соңғысы майданнан оралып, ұзақ өмір сүрді, сонымен қатар II дәрежелі Отан соғысы орденімен марапатталды, ал Роза Байбағысов Мәскеуді қорғау кезінде Можайск ауылының маңында қайтыс болды.
— Ұзақ уақыт бойы ол хабар-ошарсыз кетті деп есептелді, бірақ 2017 жылы туыстарымызбен бірге оның жерленгені туралы ақпарат таптық. Олар Можайск қаласына барып, қабірге барып, оның сол жерде жерленгеніне көз жеткізді. Әдеттегідей, қазақтар қайтып оралу рәсімін орындау үшін оның қабірінен Отанына біраз жер алып келді, — деді магистрант "ӨК" - ке берген сұхбатында. Ол қазіргі студенттердің кітаптарға жүгіну ықтималдығы аз екенін мойындайды, бірақ жаңа технологиялар олардың назарын аударуға көмектеседі. Ол Ұлы Отан соғысының тарихына тек отбасылық әңгімелердің арқасында ғана емес, сонымен қатар бейне ойындар мен фильмдер арқылы да қызығушылық танытты.
- Ойындар, әрине, оқиғаларды толығымен жеткізбейді, бірақ олар қызығушылықтың бірінші кезеңі болуы мүмкін. Мысалы, "Call Of Duty: World at War" компьютерлік ойыны, онда сіз екінші дүниежүзілік соғыс атмосферасына еніп, действий динамикасын сезіне аласыз. Онда американдық сарбаздың да, Берлинге шабуыл жасауға қатысқан кеңес офицерінің де сюжеттік желісі бар. Мұндай жобалардың басты мақсаты-білім беру емес, ойыншыға эмоциялар беру. Олар шиеленісті көріністер жасайды және ондағы көптеген оқиғалар көркемдік форматта беріледі. Сондықтан ойыннан кейін адамның нақты тарихи оқиғаларды зерттеуге деген ұмтылысы болуы маңызды, - деп түсіндіреді сұхбаттасушы.
Бейне ойындардан басқа, мұрағаттарды заманауи цифрландыру да маңызды рөл атқарады. Асланбек Орынбасаровтың айтуынша, қазір тарихи құжаттарды электронды форматқа көшіру үдерісі жүріп жатыр.
- Соғысқа қатысушылардың көптеген істері әртүрлі мұрағаттарда сақталады, бірақ қазірдің өзінде жауынгерлердің карталарын табуға болатын сайттар бар. Мысалы, "Мемориал" жалпыланған электрондық деректер банкі. Мен сол жерден туыстарымды таптым. Өздеріңіз білетіндей, Қазақстанда да архивтерді цифрландыру бойынша жұмыс жүріп жатыр және бұл болашақ ұрпаққа Архив залдарындағы шаңды құжаттарды ауыстырмай — ақ ақпаратқа оңай қол жеткізуге мүмкіндік береді, - деп атап өтті ЖОО студенті.
Асланбектің пікірінше, жастардың назарын Ұлы Отан соғысы мәселесіне аударудың тағы бір тәсілі — танымал цифрлық платформаларды пайдалану.
— Біз TikTok және Instagram дәуірінде өмір сүріп жатырмыз. Егер жастардың тарих туралы білуін қаласақ, оны өздеріне ыңғайлы форматта жеткізу керек. Мүмкін, сол кездегі оқиғаларды түсіндіретін қысқа бейнелер жасап, аз адамдар білетін кейіпкерлер туралы айту керек шығар. Жақында музыкалық сервистерде Шәмші Қалдаяқов сияқты қазақ композиторларының альбомдары пайда бола бастады. Неліктен соғыс материалдарын таратпасқа? Подкасттар, шағын деректі бейнелер, кім соғысқаны, біздің өлкемізден қанша адам майданға кеткені туралы экскурсиялар шығару, - дейді ол. Ол атап өткендей: ол біздің "Соғыс балалары" газетінің жобасын жақсы көреді, онда біз 1935-1945 жылдар аралығында туылған қала тұрғындарының аудио сұхбатында жасанды интеллект көмегімен сол оқиғаларды қайта жасауға көмектесетін сурет саламыз (YouTube-тегі "Каспий маңы коммунасы" арнасындағы барлық бейнелерді қараңыз).
Біз ұрпақтар арасындағы көпірміз
Ал мектептерде жағдай қалай?
- Бастапқыда осы тақырыпқа қызығушылық танытқан оқушылар соғыс туралы сабақтарды асыға күтеді. Алайда оқушылардың көпшілігі оны аса ынта-жігерсіз қабылдайды, - деп мойындайды Ғ. Мүсірепов атындағы № 5 мектептің тарих пәнінің мұғалімі Арайлым Қайрош. - Мен қызығушылықтың жаһандық төмендеуіне баға бермеймін, өйткені педагогикалық еңбек өтілі небәрі төрт жыл. Алайда, осы уақыт ішінде мен оқушылардың соғыс тақырыбына қатысты айтарлықтай өзгерістерді байқамадым.
Ұлы Отан соғысын зерттеуді қызықты ету үшін Арайлым Кайрош фильмдерді көру, сарбаздардың хаттарын оқу, сондай-ақ Ленинградтың қаһармандық қорғанысы туралы әңгімелер сияқты әртүрлі интерактивтерді пайдаланады.
- Балалар құрғақ фактілерді тыңдап қана қоймай, оқиғаларды тікелей көріп, сезіне алатын кезде әлдеқайда қызықты болады. Егер Мен бұл тақырыпты мектеп жылдарында қалай қабылдағаныммен салыстыратын болсақ, қазіргі балалар соғыс тарихынан әлдеқайда алыс болды деп сенімді түрде айта аламын. Олар ардагерлерге, Жеңіс саябағына, онда көрсетілген әскери техникаға онша қызығушылық танытпайды (және, мүмкін, бұл барлық отбасы мұндай жерлерге бармайтын ата-аналарға қатысты шығар? - Шамамен. Ред.). Тағы бір кең таралған мәселе, көптеген Ұлы Отан соғысы үшін бұл екінші дүниежүзілік соғыстың бір бөлігі ғана, оны айырмашылықты түсінбестен біртұтас жаһандық оқиға ретінде қабылдайды.
Арайлым Қайрош атап өткендей, біздің облыста Ұлы Отан соғысының ардагерлері қалмады. Олардың балалары азайып барады, сондықтан мұғалімдер ұрпақтар арасындағы көпір ретінде жастарды барынша қызықтыруы керек.
— Жастар арасында соғыс тақырыбына деген қызығушылық азайып бара жатқаны байқалады, бұл дабыл сигналы, - дейді Х.Досмұхамедов атындағы Атырау университетінің профессоры Шахман Нағимов. - Өткен оқиғалар туралы айтып қана қоймай, студенттерді талқылауға тарту, тарихпен байланысты сезінуге мүмкіндік беру маңызды. Ол үшін университетте Ұлы Отан соғысына арналған тақырыптық кештер өтеді. Биылғы жыл мерейтойлық жыл және ЖОО мүмкіндігінше көп жастарды қамту үшін біздің студенттермен ғана емес, өңірдің түрлі колледждерінің оқушыларымен де кездесулер ұйымдастыруды жоспарлап отыр. Бұл олардың ата — бабаларының подіктерін еске түсіретін бірінші нәрсе", - дейді профессор.
Тарихи жадыны сақтауға бағытталған негізгі жобалардың бірі-Атырау университетінде дайындалып жатқан "Ешқашанұлы" ("ешқашан ұмытылмайды") жинағы. Ол Гурьев облысының Ұлы Отан соғысына қатысуының әртүрлі аспектілерін қамтиды және 9 мамырға дейін жарыққа шығуы керек. Біздің өңірдің Ұлы Отан оқиғаларына қосқан үлесін есте сақтау үшін бірегей материалдар жиналады. Кітапта бірнеше бөлімдер бар: Гурьев пен облыстың жеті ауданына, сондай-ақ майдандағы және тылдағывигіктері тарихта маңызды із қалдырған батырларға арналған очерктер.
— Мысалы, осы бөлімдегі менің мақалаларымның бірі-1924 жылы туған Галина Курлина туралы. Соғыс кезінде ол медбике болып жұмыс істеді. Екі рет жарақат алып, өз өмірін қатерге тігіп, үш күн ішінде ол 30 жауынгерді өлімнен құтқарды,осылайша тағы бірнеше ұрпақтың өмірін ұзартты", - деп бөлісті тарихшы. Жинақта соғыстан кейін қиын жағдайға тап болған жауынгерлердің тағдыры, соның ішінде Түркістан легионының қатарына қатысқандар туралы айтылады. Сондай-ақ, біздің облысқа қатысты мұрағаттық материалдар жинақталған.
Түсініксіз оқиғаларды табу үшін кітап авторлары соғысқа қатысушылардың ұрпақтарымен кездесті. Солардың бірі-атыраулық Ботагөз Темірғалиева, ол өзінің атасы, екі соғыстың қатысушысы, фин және Ұлы Отан соғысының қатысушысы Сұлтан Күнашевтің тағдырын зерттеумен айналысады. Ол 16-шы НКВД Ішкі әскерлерінің атты әскер полкінде қызмет ете бастады, артиллериялық зеңбірекшіден Қызыл Ту, Қызыл Жұлдыз, III дәрежелі Даңқ, II дәрежелі Отан соғысы ордендерінің кавалеріне дейін барды. Өз отбасының мысалында Ботагөз жастардың Ұлы Отан соғысына деген қызығушылығы көбінесе жеке тарихқа байланысты екеніне көз жеткізді. Сонымен, белгілі бір уақытқа дейін оның 13 жасар ұлы үшін соғыс тақырыбы оқулықтың бір беті ғана болды: ол оның не екенін білді, бірақ егжей-тегжейлер туралы ойламады. Алайда, анасы оған үлкен атасының тағдыры туралы айта бастағанда, бала бірден қызығушылық танытты.
- Мен сұрақтар қоя бастадым: "ал біздің үлкен атамыз Гитлермен кездесті ме?"және сол сияқты. Содан кейін ол бұл туралы достарына, сыныптастарына айтты және олар тақырыпқа қызығушылық таныта бастады. Мүмкін, жалпы оқиғалар туралы ғана емес, соғыс кезінде өз туыстарының не бастан өткергенін біліп, жастар сол уақыттың тарихын көбірек зерттейтін болады, — деп сенеді Ботагөз Темірғалиева.
Шахман Нағимовтың айтуынша, олар кітапта бұрыннан белгілі фактілерді қайталап қана қоймай, жаңа мәліметтерді қосуға тырысты. Алайда, қысқа мерзімге байланысты – жинақ жазуға бір жарым ай ғана уақыт бөлінді (Атырау университетіне оны жүзеге асыруды ұсынған облыстық ардагерлер кеңесінің төрағасы Мұрат Өтешевтің идеясы) — бірегей материалдарды жинау оңай болған жоқ. Сондықтан ғалымдар авторлықты қатаң сақтай отырып, газеттердегі, кітаптардағы әртүрлі басылымдарға жүгінді.
— Жарияланғаннан кейін басылым өңірдің барлық кітапханаларына таратылады деп жоспарлануда. Мұндай жинақтар жастарға тарихты жеткізудің ең жақсы тәсілдерінің бірі болғандықтан, - деп атап өтті Шахман Нағимұлы.
Иә, жыл сайын соғыс жылдарының куәгерлері азайып келеді және Ұлы Отан соғысын еске алу маңыздылғы артуда. Егер сіз біздің кейіпкерлеріміздің сөздерін мұқият оқысаңыз, сіз түсінесіз: бұл үшін жауапкершілік тек тарихшылар мен мұғалімдерге ғана емес, сонымен бірге ата-бабаларын еске алатын, олардың естеліктері туралы айтуға және осы жадты одан әрі жеткізуге дайын кез-келген адамға жүктеледі. Өткенді кім ұмытады, болашақта оны қайталау қаупі бар дейді.
