Ұлы Отан соғысы жылдарында Атырау облысы (сол кездегі Гурьев) стратегиялық маңызы зор аймақтардың бірі болды.
Өңірдегі мұнай кен орындары Кеңес Одағының әскери қуатын арттыруда шешуші рөл атқарды. Гитлердің «Барбаросса» жоспарына сәйкес, фашистік Германия Кеңес Одағын жылдам басып алып, оның табиғи ресурстарын, соның ішінде Қазақстанның мұнай қорларын өз пайдасына жаратуды көздеді. Осыған байланысты Атырау облысы соғыс жылдарында тек тыл емес, майданға жақын стратегиялық маңызды аймақ ретінде қалыптасты.
Соғыс жылдарында Атырау облысы тек шикізат көзі ғана емес, әскери және өндірістік орталыққа айналды. Мұнайшылардың қажырлы еңбегінің арқасында Қызыл Армияны отынмен үздіксіз қамтамасыз ету мүмкін болды. Сонымен қатар, Донбастан эвакуацияланған кәсіпорындар Гурьевке орналастырылып, өңір ауыр өнеркәсіптің маңызды орталығы ретінде дамыды.
Атырау облысы әскери қауіптің тікелей алдында тұрды. 1942 жылдың қыркүйек айында неміс ұшақтары Гурьевті бомбалады. Осыған байланысты қаланың қорғаныс жүйесі күшейтіліп, жарықтандыру шектелді, әскери бөлімдер мен халық жасақтары ұйымдастырылды.
Неміс диверсанттарының әрекеттері де өңірде жиі байқалды. 1944 жылы Жылыой ауданына неміс диверсиялық тобы түсіріліп, олардың мақсаты – мұнай құбырларын бұзу және халық арасында үгіт-насихат жұмыстарын жүргізу болды. Алайда НКВД қызметкерлері бұл топты дер кезінде анықтап, жойды.
Соғыс кезінде мұнай Кеңес Одағының әскери қуатын арттыруда негізгі рөл атқарды. Эмба мұнайшыларының қажырлы еңбегі Қазақстанды КСРО-дағы үшінші ірі мұнай өндіруші аймаққа айналдырды. 1941 жылы Эмбалық мұнайшылар мұнай өндірісін 24,4%-ға арттырды. 1941-1945 жылдары Гурьев облысында жалпы 42 970 мың тонна мұнай өндірілді.
Геологтар, инженерлер және мұнай саласының мамандары соғыс жағдайында да жаңа кен орындарын ашу жұмысын жалғастырды. 1942 жылы Комсомолск, 1944 жылы Кошкар, 1945 жылы Тентексор кен орындары іске қосылды. Сондай-ақ, Гурьевте КСРО-дағы ең ірі мұнай өңдеу зауыты салынды.
Гурьев мұнайшыларының еңбегін бағалаған КСРО Мемлекеттік Қорғаныс Комитеті аймаққа өндіріс құралдары мен жаңа мамандар жіберді. 1943 жылы Азербайжаннан Атырауға 334 құрылысшы келіп, мұнай инфрақұрылымын дамытуға атсалысты.
Соғыс жылдары Гурьев облысында өндірістік қуаттылық артты. Донбасстан эвакуацияланған Петровский атындағы станок жасау зауыты Гурьев машина жасау зауыты ретінде қайта құрылып, әскери техника мен мұнай өнеркәсібі үшін құрал-жабдықтар шығара бастады. Зауытты іске қосу үшін өңірде 15 мың шаршы метр тұрғын үй салынды.
Сондай-ақ, теміржолшылар да ерекше еңбек етті. Кандағаш–Гурьев теміржол учаскесінің машинистері 1941 жылы 12 мың тонна жүк тасымалдап, жоспарды бірнеше есе асыра орындады.
Атырау облысының малшылары мен егіншілері де майданға азық-түлікпен көмектесті. Өңірдің мал шаруашылығы майданды етпен, жүнмен және терімен қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарды. Облыстың малшылары ерекше жетістіктерге жетіп, олардың еңбегі жоғары бағаланды. Қорғаныс комитеті Гурьев облысының малшыларын үздік еңбегі үшін Қызыл Ту белгісімен марапаттады.
Соғыс жылдарында атыраулық жастар да ерекше белсенділік танытты. 1942 жылы облыстық Қорғаныс комитеті жастардың еңбегін ынталандыру мақсатында социалистік жарыстар ұйымдастырды. 36 комсомолдық бригада «Үздік комсомол бригадасы» атағын алды. Майданға қажетті шикізат пен өндірістік құралдар дайындауда жастардың үлесі зор болды. Осы еңбектің нәтижесінде Нармунданак кен орны «Комсомолдық» деп аталды.
Атырау облысы Ұлы Отан соғысы жылдарында тек тылдық аймақ емес, майданға тікелей қатысы бар стратегиялық маңызды өңір болды. Өңірдің мұнай өндірісі, өнеркәсіптік дамуы және әскери қорғаныс шаралары соғыс барысына елеулі әсер етті. Мұнайшылардың, құрылысшылардың, теміржолшылардың, ауыл еңбеккерлерінің, жастардың қажырлы еңбегі Кеңес Одағының жеңісіне зор үлес қосты.
Бүгінде кейбір шетелдік зерттеушілер Кеңес Одағының, соның ішінде Қазақстанның соғыс жылдарындағы рөлін төмендетуге тырысады. Алайда тарихи фактілер көрсеткендей, Қазақстан майданға азық-түлік, киім-кешек, қару-жарақ, ең бастысы – жанармай жеткізуде шешуші рөл атқарды. Кеңес армиясының қолданған оқ-дәрілерінің 90%-ы Қазақстанда өндірілгені белгілі.
Сондықтан Атырау өңірі тек тылдық аймақ ретінде ғана емес, нағыз майдан даласына айналған стратегиялық нысан ретінде бағалануы тиіс. Бұл тарихты зерттеу және келер ұрпаққа жеткізу маңызды.
Гүлфайруз Қайырғалиева,
тарих ғылымдарының кандидаты, қауымдастырылған профессор
