ҚҚС: Шетелдегі мөлшерлеменің шегі қандай?

Ең жоғары мөлшерлеме – 27%

Бүгінде әлемнің 175-ке жуық елі тауарлар мен қызметтерге қосылған құн салығын салады. Оның мөлшерлемесі әр елдің экономикалық жағдайына байланысты әртүрлі. Бір мемлекеттер оны жоғары қойып, мемлекеттік шығындарды жабуға тырысса, басқалары халықтың әл-ауқатын қорғау үшін төмен мөлшерлемені сақтайды немесе белгілі бір тауарлар мен қызметтерді салықтан босатады. Зерттеулерге сүйенсек, Еуропадағы ең жоғары көрсеткіш Мажарстанда – 27%. Бұл өте жо­ғары көрсеткіш болғанымен, ел билігі әлеуметтік маңызы бар тауарлар мен қызметтерге арнайы жеңілдіктер қарастырған. Мәселен, азық-түлік пен дәрі-дәрмек секілді негізгі қажеттіліктерге салық мөл­шерлемесі төмендетілген. Мұндай саясат мемлекеттік бюджет кірісін арттыруға көмек­тескенімен, ха­лыққа түсетін қар­жылық ауырт­палықтың артуына байланысты сынға жиі ұшырайды дейді экономист Расул Рысмамбетов.

– Қосылған құн салығы – мемлекеттік бюджетті толық­ты­рудың маңызды құралдарының бірі. Бірақ оның тиімділігі тек мөлшерлемесіне емес, сонымен қатар шекті деңгейіне де байланыс­ты. Бұл салықтың мөлшерлемесі әр елде әртүрлі болғанымен, негізгі қағида бір: мемлекет бюджетке түсетін кірісті арттыру үшін ҚҚС мөлшерлемесін белгілейді, ал кәсіпкерлер мен тұтынушыларға түсетін ауыртпалықты азайту үшін әртүрлі жеңілдіктер қа­растырылады. Мысалы, Оңтүстік Кореяда ҚҚС мөлшерлемесі 10% ғана болғанымен, шекті деңгейі нөлдік, яғни барлық кәсіпкер осы салықты төлеуге міндетті. Бұл жүйе мемлекетке тұрақты кіріс түсіргенімен, шағын кәсіп­орындар үшін ауыртпалық болуы мүмкін. Ал кейбір елдерде ҚҚС мөлшерлемесі жоғары, бірақ белгілі бір кәсіпкерлік субъектілері мен тауарлар үшін салықтан босату немесе төмендетілген мөлшерлеме қарастырылған, – деп түсіндірді ол.

Дания мен Швецияда ҚҚС мөлшерлемесі 25% деңгейінде белгіленген. Бұл елдерде ден­саулық сақтау, білім беру және әлеуметтік қамтамасыз ету жүйе­лері өте жоғары деңгейде дамыған. Үкімет осы қызметтерді қаржыландыру үшін бюджетке мол қаржы жи­науға тырысады, ал ҚҚС кірістің негізгі бөлігін құрайды. Яғни салықтың жоғары болуының се­бебі – азаматтарға берілетін тегін медициналық көмек, сапалы білім, әлеуметтік жеңілдіктер. Францияда болса стандартты ҚҚС мөлшерлемесі – 20%, алайда белгілі бір тауарлар мен қызмет түрлеріне жеңілдіктер қарастырыл­ған. Мысалы, азық-түлік пен қоғамдық көлік тарифтеріне 5,5%, 10% төменде­тіл­ген мөлшерлемелер қолданылады. Ұлыбритания Еуропалық одақтан шыққаннан кейін де ҚҚС жүйесін сақтап қалды. Мұнда да мөлшерлеме – 20%, бірақ бірінші қажеттілік тауарлары – азық-түлік, балаларға арналған тауар­лар, кітаптар нөлдік салық мөл­шерлемесі­мен босатылған.

– Салық әкімшілігін күшей­тудің бір мысалы – АҚШ-тағы Аль Капоне ісі. Оны құқық қорғау органдары емес, салық қызметі қылмыстық жауап­кершілікке тартқаны көпке мәлім. Бұл салық органдарының тиім­ді жұмыс істей алатынын көрсетеді. Бірақ салық­тық бақылауды күшейту сыбайлас жем­қорлықтың өсу қаупін де тудырады. Салық органдарына қосымша өкілеттіктер беру керек, бірақ олардың жұмысын қатаң бақылау да маңызды. Егер қоғамда сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет қалыптасса, салық әкімшілігін жетілдіру де оңайырақ болады, – дейді Р. Рысмамбетов.

Мәселен, Қытайда ҚҚС мөл­шер­лемесі бұрын 13-16% ара­лығында өз­геріп отырған, алайда кейінгі салық ре­фор­­малары нә­тижесінде 13% дең­гейінде тұрақ­тандырылды. Қытай билігі ҚҚС мөлшерлемесін белгілеу кезінде бірнеше факторды еске­реді: ішкі тұтыну деңгейі, экс­порттық бәсекеге қабілеттілік және мемлекеттік кірістер. Мұн­да салықты тым жоғарылату ішкі нарықтағы тауарлардың қым­баттауына әкелуі мүмкін, ал салықты төмендету – мемлекеттік бюд­жеттің тапшылығы­на себеп болады. Сондықтан да тепе-теңдікті сақтауға тырысады.

Жапония 2019 жылы тұтыну салы­ғын 8%-дан 10%-ға дейін көтерді. Бұл шешім инфляцияны күшейту және тұтынушылардың сатып алу қабілетін төмендету қаупін тудырды. Деген­мен үкімет бұл қадамды әлеуметтік шығындарды, әсіресе қарттар мен денсаулық сақтау саласын қаржыландыру үшін қажет деп тапты. Яғни салық ауыртпалығын арттыру арқылы үкімет зейнетақы жү­йесін жақсартуға және меди­циналық қызметтер сапасын көтеруге тырысып бағуда.

Ресей 2019 жылы ҚҚС мөл­шерлемесін 18%-дан 20%-ға көтерді. Билік бұл өзгерісті ұлт­тық жобалар мен әлеумет­тік бағдарламаларды қаржыландыру қа­жет­тілігімен түсіндірді. Алайда салық­тың көтерілуі тауарлар мен қызмет­тер­дің қымбаттауына алып келді, бұл өз кезегінде тұты­нушылардың наразылығын тудыр­ды. Ресейде халықтың төлем қабілеті бірқатар еуропалық елдермен салыстырғанда төмен, сондықтан ҚҚС-ның өсуі тұтыну деңгейін азайтып, шағын және орта бизнестің ауыртпалығын арттыруы мүмкін.

«Алтын ереже» жоқ

Сонымен тәжірибе көрсет­кендей, ҚҚС мөлшерлемесін белгілеу – әрбір елдің экономи­калық және әлеуметтік саясатына байланысты қабылданатын стратегиялық шешім. Жалпы, салық мөлшерлемесі қаншалықты жоғары болса, бюджетке түсетін қаржы да соғұрлым көп болады. Алайда тауарлар мен қыз­меттердің қымбаттауына әкеледі, нәтижесінде халықтың сатып алу қабілеті төмендейді. Керісінше, мөлшерлеме төмен болған жағдайда, тауарлар мен қызметтер арзандайды, бұл экономикалық белсенділікті арттыруы мүмкін. Бірақ мұндай саясат мемлекеттік бюджетке түсетін кірістердің азаюына, әлеуметтік бағдарламалардың қаржыландыру тапшылығына алып келуі ықтимал. Жалпы, күрделі парадокс. Әрбір мемлекет осы екі фактордың арасындағы тепе-теңдікті табуға тырысады.

– Кейбір елдерде әлеуметтік маңы­зы бар тауарлар мен қыз­меттерге төмен­детілген ҚҚС мөлшерлемелері немесе то­лықтай салықтық босатулар қарас­тырылған. Бұл жүйе тұтыну­шылардың шығындарын азайтады. Елімізде де азық-түлік өнімдерін өндірушілер мен ауыл шаруашылығы секторына жеңіл­дік беру мәселесі қарастырылып жатыр. Кейбір елдерде бұл салаларға нөлдік мөлшерлеме енгізілген тәжірибелер бар. Бірақ еліміз өзін азық-түлікпен толық қамтамасыз ете алмайтындықтан, бұл секторда ҚҚС-ны нөлдік деңгей­де сақтау орынды болуы мүмкін. Деген­мен ауыл шаруашылығының ішін­де жоғары табысты кәсіпорындар бар, оларға төмендетілген салық мөл­шерлемесін қолдану тиімсіз. Сондықтан салық жүйесін өз­герткенде әр сала­ның ерекшелік­терін ескеріп, дифферен­циация­ланған тәсіл қолдану маңызды, – дейді экономист.

Иә, көптеген дамыған мемлекетте ҚҚС немесе соған ұқсас салықтар (мысалы, АҚШ-тағы сату салығы) 12%-дан әлдеқайда жоғары. Мәселен, Еуропа ел­дерінде салық жүктемесі көп, бірақ олар­дың өмір сүру деңгейі де сәйке­сінше жоғары. GfK зерттеу орталығының мәліметінше, былтыр Еуропадағы орташа сатып алу қабілеті 3,9%-ға өсіп, 18 768 еуроны құрады. Еуропа елдерінде орташа жалақы ТМД елдеріне қараған­да әлдеқайда көп. «Trading Economics» сайтының мәліметіне сүйенсек, Германияда орташа жалақы – 4479 еуро, Францияда – 3613 еуро, Испанияда – 2205 еуро, Польшада – 1916 еуро. Ал бұрынғы кеңестік елдерде бұл көрсеткіш әлдеқайда төмен: Ресейде – 440 мың теңге, Өзбекстанда – 210 мың теңге, Қырғызстанда – 213 мың теңге. Бізде 2024 жылы орташа жалақы шамамен 420 мың теңгені құрады.

– Қазақстанда ҚҚС мөлшер­лемесі республикалық бюджетке тікелей түседі, яғни өңірлік бюджеттерге бөлінбейді. Сонымен қатар елімізде корпоратив­тік табыс салығы (КТС) бар, ол кәсіпорын­ның таза пайдасынан алынады. КТС мөлшерлемесін көтеру туралы пікірлер болға­нымен, бұл бизнестің табысын азайтып, инвестициялық мүмкіндіктерін шектейді. Сондық­тан салықтың нақ­ты мөлшерлемесін белгілеуде «Алтын ереже» жоқ. Әр ел өз экономикалық жағдайына, әлеу­меттік саясатына және бюд­жеттік қажеттіліктеріне қарай салық жүйесін қалыптастырады. Егер мемлекет ҚҚС шекті деңгейін нөлге жақындатса және ставка оңтайлы белгіленсе, онда салық төлеушілердің саны артып, жалпы жүйе тиімдірек жұмыс істеуі мүмкін, – дейді сарапшы.