1. Елімізде жоғары құқықтық мәдениет қалыптасып келеді. Азаматтар заңдарды біледі, зерделейді және қатаң сақтайды, сот және құқық қорғау органдарымен сындарлы диалог жүргізе алады. Қоғамда заң бұзушылыққа қарсы иммунитет қалыптасуда. Мемлекет халықтың құқықтық сауаттылығын арттыру шараларын қабылдап, құқықтық санасын жүйелі түрде тереңдетіп, кеңейтіп отырады.
1.1. 2024 жылдың 9 айына өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда тіркелген қылмыстық құқық бұзушылықтар саны 3,4%-ға азайды, Бұл айтарлықтай төмендеу қоғамдық қауіпсіздік пен құқық бұзушылықтың алдын алу саласында атқарылып жатқан шаралардың тиімділігін көрсетеді.
1.2. Құқық бұзушылыққа «мүлдем төзбеушілік» саясаты аясында 11 миллион 134 мың әкімшілік құқық бұзушылық анықталды, бұл өткен жылмен салыстырғанда 3,3 миллионға артық. Анықталған әкімшілік құқық бұзушылықтар санының артуы құқық қорғау органдарының заңсыз әрекеттерді анықтау және жолын кесу бойынша анағұрлым белсенді жұмыс жүргізгенін көрсетеді.
1.3. Азаматтар сындарлы диалог жүргізе отырып, құқық қорғау және сот органдарымен белсенді өзара іс-қимыл жасайды. Бұл құқықтық жүйеге деген сенімнің артқанын және құқық қорғау органдарының коммуникациялық стратегияларының тиімділігін көрсетеді.
1.4. Мемлекет халықтың құқықтық санасын кеңейту және тереңдету бойынша белсенді жұмыс атқарады. Халықтың құқықтық санасын арттыруға және нығайтуға бағытталған түрлі білім беру бағдарламалары, семинарлар, науқандар іске асырылуда.
2. Еліміздің сот және құқық қорғау жүйелері Әділетті Қазақстан құрудағы қоғамдық сұранысқа сай реформалануда. Соттар, прокуратура, полиция заңды сақтау мен азаматтардың құқықтарын қорғау бойынша нақты шаралар қабылдауда. Заң бәріне бірдей, оған барлығы сөзсіз бағынады. Заңнамалық қайшылықтар азаматтардың пайдасына түсіндіріледі. Әрбір адамның ар-намысы, қадір-қасиеті және заңды мүдделері құрметтеледі.
2.1. Реформалар аясында адам құқықтарын нығайту және бизнес пен жалпы қоғамның мүдделерін қорғау шаралары бірізділікпен қабылданып келеді. Бұл азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуге, сондай-ақ кәсіпкерлікті дамыту мен экономикалық өсуге қолайлы жағдай жасауға бағытталған бастамаларды қамтиды.
2.2. Осы реформалар аясындағы негізгі бастамалардың бірі «Прокуратура туралы» Конституциялық заңның қабылдануы болып табылады. Бұл заң қадағалау органының құқық қорғау функцияларын айтарлықтай кеңейтіп, оның сот төрелігі жүйесіндегі рөлін күшейтіп, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың қосымша құралдарын ұсынады.
2.3. Жұмысы аясында прокурорлар 117 мың адамның еңбек құқығын қалпына келтірді. Сонымен қатар, 4,5 мың жұмысшыға жалпы сомасы 236 млн теңге жалақы берешегін өндіру жұмыстары жүргізілді. Бұл әрекеттер мемлекеттің еңбек қатынастары саласындағы әлеуметтік әділеттілік пен заңдылық қағидаттарына бейімділігін көрсетеді.
2.4. Прокурорлардың бастамасымен соңғы бір жылда 813 тұлғаға қатысты сот үкімдері мен шешімдеріне өзгерістер енгізілді. 190 сотталушының жазасы жеңілдетілді, бұл сот жүйесінің ізгілендіруге және әділетті, теңгерімді сот төрелігіне деген ұмтылыс.
2.5. Жоғарғы Сотпен және Бас Прокурормен тығыз байланыста бірқатар сот шешімдерінің заңдылығына қатысты мәселелер көтерілді. Осы наразылықтардың нәтижесінде 9 тұлға ақталып, сот істерін тәуелсіз және объективті қараудың маңыздылығын көрсетті.
3. Мемлекет соттық-құқықтық жүйеде тепе-теңдікті сақтайды. Полиция қылмыстарды айқындап, күдіктіні анықтайды және дәлелдемелік базаны жинақтайды. Прокуратура азаматтардың құқықтарын қорғау мүддесінде заңдылықтың сақталуын қадағалайды, құқық қорғау органдарының атқарған жұмыстарын объективті түрде бағалайды, сотта айыптаушы қызметін атқарады. Соттар қорғау мен айыптаудың дәлелдеріне бірдей негізделген, әділ және біркелкі үкім шығарады. Айқын қайшылықтар болған жағдайда еліміздің азаматтары Конституциялық сотқа жүгінеді.
3.1. Қылмыстық процесті айыптау жағын азайту мақсатында ЭЫДҰ елдерінің стандарттарына кезең-кезеңімен бейімдеу жұмыстары жүргізілуде. Бұл бағыт сот төрелігі саласындағы халықаралық нормалар мен стандарттарды ескере отырып, қылмыстық қудалауға неғұрлым ізгілікті және әділетті көзқарасты көздейді.
3.2. Басқа мемлекеттік органдармен бірлесе отырып, қылмыстық процестің үш буынды моделін жетілдіру бойынша жұмыстар жүргізілуде. Бұған тиімдірек және әділ сот төрелігін қамтамасыз ету үшін процестің барлық деңгейлеріндегі тәжірибені талдау және жетілдіру кіреді.
3.3. Ағымдағы жылы прокурорлар қылмыстық қудалау органдарының 283 мыңнан астам қаулысын зерделеді. Қылмыстық процеске қатысушылардың құқықтарын қозғайтын 22 мыңға жуық заңсыз процессуалдық шешімге жол берілмей, 4130 азаматтың қылмыстық процеске негізсіз тартылуының алдын алды.
3.4. Прокурорлар қылмыстық процеске тартылған адамдардың конституциялық құқықтарын қорғай отырып, тергеу органдарының уақытша ұстау изоляторлары мен қызметтік үй-жайларын күн сайын тексереді. Осындай тексерулердің нәтижесінде заңсыз ұсталған 1237 азамат босатылды.
3.5. Прокурорлардың наразылықтары бойынша 813 тұлғаға қатысты сот үкімі мен қаулылары заңға сәйкестендірілді. 190 сотталушының жағдайы жақсартылды, оның ішінде жазасы жеңілдетілді. Сондай-ақ, Бас Прокурордың наразылықтары бойынша Жоғарғы Сот 9 адамды кассациялық тәртіпте ақтап, бұл істердің әділ қаралуына және сотталғандардың құқықтарының сақталуына деген ұмтылысты көрсетеді.
4. Судьялардың заңға және кәсіби сенімге негізделген шешім қабылдау құқығына қол сұғылмайды. Олардың қызметі құзыреттілікке, тәуелсіздікке, объективтілікке, ашықтыққа, адалдыққа негізделген. Нақты адамның тағдыры, халықтың мемлекетке деген сенімі осыған байланысты екенін судьялар түсінеді. Сот үкімін шығарған кезде ешкімнің – атқарушы органдардың да, жоғары басшылықтың да қысым көрсетуге құқығы жоқ. Жеке азаматтар, коммерциялық ұйымдар немесе мемлекеттік институттар арасындағы дауда тараптардың ешқайсысының артықшылығы болмайды.
4.1. Қазіргі заманғы сын-қатерлер мен нақты жағдайлар, соның ішінде саяси және демократиялық институттардың дамуы жағдайында сот жүйесі сындарлы өзгерістерге ұшырауда. Судьялардың тәуелсіздігін дамыту, сот процестерінің тиімділігін арттыру және заңнаманы жетілдіру басты назарда.
5. Соттар азаматтармен диалогқа ашық және барлық сұрақтарға жедел жауап береді. Олар өздерінің ақпараттық жұмыстарында заңды бұзғаны үшін жазаның бұлтартпастығы идеясын үнемі насихаттап отырады. Құқық бұзушылық жасаған азаматтар сөзсіз әділ жауапкершілікке тартылады.
5.1. Сот қорғау құқығын тиімді іске асыруды қамтамасыз ету үшін азаматтар үшін рәсімдерді жеңілдету, білікті сот кадрларымен қамтамасыз ету, қажетсіз бюрократиялық рәсімдерді жою және заманауи ақпараттық технологияларды енгізу секілді шаралар қабылдауда. Мақсат – сот өндірісі процедуралары әрбір азамат үшін түсінікті ашық, қолжетімді және әділ болатындай сот жүйесін құру.
6. Құқық қорғау, қадағалау және арнайы органдар азаматтардың талаптарына дереу және объективті түрде үн қатады. Олар азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды бірінші орынға қояды, айыптау көрсеткіштеріне ұмтылудан бас тартады. Құқық қорғау саласындағы азаптау және басқа да озбырлықтың кез келген түрлері шешімді түрде жойылады. Кәсіпкерлік қызметке қатысты бақылау-қадағалау және тергеу әрекеттерінің заңсыз жүргізілуіне жол бермеу үшін қатаң бақылау жүргізіледі.
6.1. Ағымдағы жылдың 9 айында прокуратура органдарына 361 771 өтініш түсіп, оның 115 620-сы мәні бойынша оң шешімін тапқан. Прокурорлар 47 164 азаматты және заңды тұлғалардың өкілдерін жеке қабылдады. Бұл сандар прокуратураның халықпен белсенді әрекеттестігін және азаматтардың мәселелерін шешуге деген ұмтылысын көрсетеді.
6.2. Тергеудің заңсыз әдістері мен қатыгездік танытудың алдын алу бойынша белсенді жұмыстар жүргізілуде. Азаптауларды тек прокурорлардың тергеп-тексеруі барынша қатаң қадағалауға және адам құқықтарын сақтауға кепілдік береді. Құқық қорғау және арнайы органдардың 38 қызметкері рұқсат етілмеген тергеу әдістерін қолданғаны үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылды.
6.3. Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша 79 ҚАЖ мекемелерінің барлығы толық бейнебақылаумен жабдықталды. 39,5 мың бейнекамера орнатылып, оларға прокурорлар қолжетімділік алды. Бейнебақылауды пайдалану колониялардағы режимді күшейтуге мүмкіндік берді, ҚАЖК-да тәртіп күшейтілді.
6.4. Прокуратураның бизнесті қорғау тобы кәсіпкерлерден 1943 өтінішті өңдеп, оның 627-сі расталды. Осы жұмыс аясында 231 қадағалау актісі енгізіліп, 120 млн теңгеге 461 әкімшілік өндірістен бас тартылды. Жалпы алғанда, прокурорлар кәсіпкерлікті қорғау мақсатында 817 қадағалау актісін енгізіп, 77 мың кәсіпкердің құқықтарын қорғап, қалпына келтірді, көптеген заңсыз тексерулер мен басқа да шектеу шараларының күшін жойды.
7. Полиция халықтың сенімін арттыру үшін бар күш-жігерін салады. Бұл міндет қылмыстарды сапалы ашу, ауқымды профилактикалық іс-шаралар, азаматтарға құрметпен қарау, қолжетімділік пен диалогқа ұмтылу арқылы жүзеге асырылады.
7.1. Ауыр қылмыстар санының азаюы тіркелді: тонау 24%-ға, ұрлық 27%-ға. Сондай-ақ мал ұрлығы, денсаулыққа ауыр зиян келтіру және қоғамдық орындарда құқық бұзушылық фактілерінің азаюы атап өтіледі.
7.2. Құқық қорғау органдарының жұмысы азаматтардың бойында заңсыздыққа қарсы мүлдем төзбеушілікті қалыптастыруға бағытталған. Бұған құқық бұзушылықтың алдын алу, заңсыз әрекеттердің салдары туралы ақпаратты тарату және құқықтық тәртіптің жоғары стандарттарын сақтау арқылы қол жеткізіледі.
8. Ішкі істер органдары жұмысының сервистік моделі бірізділікпен жүзеге асырылуда. Қазақстандық полиция қызметкерлері отансүйгіштік пен адалдықты, ашықтық пен әрқашан адамдарға көмекке келуге дайын болуды бойына сіңіруге ұмтылады.
8.1. Пилоттық жобаларды іске қосу азаматтармен тығыз қарым-қатынас жасайтын бөлімдердің қызметін оңтайландыруға мүмкіндік берді. Министрлік құқық бұзушылыққа мүлдем төзбеушілік қағидатының сақталуын іс жүзінде қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін халықпен өзара тиімді ынтымақтастық нысандарын көздейтін полиция қызметінің сервистік моделін дамытуды жалғастыруда.
8.2. Бірінші түйінді аспект – полицияның азаматтарға сапалы қызмет көрсетуі. Полицияның азаматтармен әрбір байланысы бес сапа критерийіне сәйкес келуі тиіс: заңдылық, жан-жақтылық, сыпайылық, хабардарлық.
8.3. Екінші маңызды аспект – қауіпсіздік мәселелерін шешу. Барлық өңірлерде әкімдердің өкімдерімен ішкі істер, прокуратура, денсаулық сақтау, білім беру, әлеуметтік қамсыздандыру, жастар ісі және жергілікті қоғамдастық өкілдерінен тұратын ведомствоаралық топтар құрылды.
8.4. Үшінші аспект – қоғаммен белсенді өзара әрекет. Полиция қауіпсіз және үйлесімді ортаны құру үшін қоғамның барлық өкілдерімен серіктестік қатынас орнатуға ұмтылады.
9. Полиция қызметкерлері азаматтарды кез келген жағдайда, тіпті болмашы құқық бұзушылық үшін қатаң жазалаудан гөрі, қылмыстың алдын алуды мақсат тұтады. Ерекшелікті ауыр және аса ауыр қылмыстар құрайды.
9.1. Ішкі істер органдары жүйесін бюрократиялықтан клиентке бағдарланған жүйеге ауыстыру жоспарлануда. Бұл жүйелі шараларды кезең-кезеңімен енгізуді талап етеді.
9.2. Цифрландыру полиция жұмысының ашықтығы мен тиісті тиімділікке қол жеткізудің өте маңызды құралы болып табылады. Бүгінгі таңда HR саясаты процестерінің көпшілігі цифрлық форматқа көшірілді. Бұл ретте әділ кадр жүйесі енгізілуде, оның ішінде. бастапқы қабылдау және қайта қалпына келтіру процестерінің ашықтығын қамтамасыз ету бойынша жұмыстар жүргізілуде.
9.3. Азаматтардың полиция органдарымен өзара іс-қимылын жеңілдететін полиция көрсететін мемлекеттік қызметтерді цифрландыруды қоса алғанда, дебюрократизациялау және оңтайландыру процесі басталды.
9.4. ІІМ құқықтық тәртіпті қамтамасыз етумен қатар, халыққа мемлекеттік қызмет көрсетуде. Мысал келтірер болсақ, өткен жылы ведомствоның қызметін 11,5 миллионнан астам азамат пайдаланған. Олардың ішінде ең танымалы: көлік құралдарын рәсімдеу (3,8 млн астам азамат), төлқұжаттар мен жеке куәліктерді беру (2,9 млн азамат), азаматтарды тұрғылықты жері бойынша тіркеу және есептен шығару (2,4 млн); жүргізуші куәлігін беру (900 мың азамат).
10. Мемлекеттілікке, адамзатқа, балалық шаққа қарсы қылмыс жасаған адамдарға қазақстандық қоғамда орын жоқ.
10.1. Мемлекеттілікке, адамшылыққа және балаларға қарсы қылмыс жасаған адамды заңмен белгіленген барынша қатал жаза күтеді, оларға қатысты ешқандай ақтау немесе жазаны жеңілдететін мән-жайлар қолданылмауы тиіс;
11. Адам құқықтары жөніндегі уәкіл институтының дербес рөлі азаматтарды құқықтық қорғаудың және сот төрелігін қалпына келтірудің мемлекеттік кепілдіктерін қамтамасыз етеді.
11.1. Бас прокуратура мен Адам құқықтары жөніндегі уәкіл арасында азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды күшейтуге бағытталған ынтымақтастық туралы меморандум жасалды. Бас Прокурор тергеу сатысында меншік құқықтарының конституциялық кепілдіктеріне және азаматтардың құқықтарын сақтауға қатысты мәселелер бойынша Конституциялық Сотқа жүгіну үшін жаңа өкілеттіктерді белсенді пайдалануда.
11.2. 2022 жылғы маусымда Мемлекет басшысының саяси ерік-жігерімен Адам құқықтары жөніндегі уәкіл лауазымы Қазақстан Республикасының Конституциясында белгіленген дәрежеге көтерілді. Омбудсмен қазір негізгі мемлекеттік органдармен бір деңгейде тұр.
11.3. Уәкілдің құқықтық мәртебесі мен қызметін ұйымдастыру конституциялық заңмен айқындалады, бұл оның еліміздің құқықтық жүйесіндегі жоғары мәртебесін атап көрсетеді.
11.4. Заңнамадағы соңғы өзгерістер Қазақстанның адам және азамат құқықтарын сақтаудағы саясатының басымдығын көрсетеді. Бұған Конституциядан өлім жазасын алып тастау және азаптау фактілері бойынша тергеуді прокуратураның құзырына беру кіреді.
