ҚҚС: Шағын бизнеске салмақ түсірмейді

Қосылған құн салығы (ҚҚС) мөлшерлемесі жоғарыласа, тауар мен қызмет бағасының қымбаттайтыны, яғни тұтынушының сатып алу мүмкіндігінің азая­тыны – халықты алаңдататын басты мәселе екені анық. Алайда біз қатал нарықтың нәзік бір тұсын естен шығарғандаймыз. Қоғамдағы алаңдаушылықты «Tax Incidence Theory» (Салық ауыртпалығының бөлінісі) тұжырымдамасы негізінде па­йым­дасақ, түсінуге болады. Яғни мемлекет салықты кәсіп­керлерге жүктейді, бірақ жүкті тұтынушы көтереді. Сөйтсе де осы үдерістердің халықтың өзіне пайдалы жағы бар.

«Пигу салығы» (Pigovian Tax) деген атаумен танымал салық түрі бар, белгілі бір экономикалық әрекеттерден қоғамға келетін кері әсерлерді азайту мақсатын­да салынады. Аталған тұжырымдаманы британдық экономист Артур Пигу енгізген. Мысалы, экологиялық зиян келтіретін өндірістер немесе халық­тың артық тұтынуы экономика­лық тиімсіздікке алып келуі мүмкін. Мұндай жағдайларда үкімет Пигу салығын енгізу арқылы тұтынушылар мен өндірушілердің мінез-құлқын өзгертуге тырысады.

Осындай мәнде алып қарасақ, ҚҚС Пигу салығына ұқсас. ҚҚС-ның өсуі кейбір артық немесе зиянды тұтыну­ды шектеуі мүмкін. Яғни мөлшерлеме жоғары болса, халық қымбат әрі қажетсіз тауарларды азырақ сатып алады. Қымбат автокөліктер, сәнді тауарлар немесе зиянды өнім­дер (алкоголь, темекі, газ­дал­ған сусындар) қымбаттай­ды. Бұл өзгеріс экономиканың тұрақтануына, үнем­шілдікке және тұтынушылардың саналы шешім қабылдауына ықпал етеді. Ал біздің «Баға қымбаттайды, енді қалай өмір сүреміз?» деп алаңдауымыз­ға негіз жоқ деген экономист Сапарбай Жобаев өз ұстанымының нық екендігін жеткізді.

– ҚҚС мөлшерлемесі көбейген жағдайда, баға өседі деген алаң бар. Алайда әлеуметтік маңызы бар азық-түлік өнімдерін ойлап бас қатырмаса да, болады. Себебі олар ҚҚС-дан босатылған. ҚҚС негізінен қымбат тауар­лар­ға – көлік, тұрмыстық техника, электроника сияқты өнімдерге әсер етеді. Демек, бағаның өскенін қарапайым халықтан гөрі қымбат та­уар­ларды тұтынатын ауқат­ты адамдар көбірек сезінуі мүм­кін. Сонымен қатар кейбір оли­гархтар бұл өзгеріске қарсы шығып, оны шағын кәсіпорындарға ауыртпалық түсіреді деп көрсеткісі келеді. Алайда шын мәнінде, бұл өзгеріс негізінен ірі және орта кәсіпорындарға бағытталған, ал шағын кәсіпкерлердің басым бөлігі ҚҚС төлеуден босатылады. Сондықтан жаңа шектеу кәсіпкерлік қызметті әділ жүргізуге ынталандырады және бюджет кірісін арттыру­ға көмектеседі. Сондық­тан оли­гархтардың «баға қымбат­тайд­ы» деген уәжі қисынсыз. Олар бұл арқылы өз табыстарын қор­ғап қалуды көздейді, – дейді.

Яғни әлеуметтік маңызы бар азық-түлік өнімдері мен шағын кәсіпкерлер ҚҚС-дан босатылғандықтан, қарапайым тұтынушыларға тікелей әсері шектеулі болады. Елімізде қосылған құн салығы басқа елдерге қарағанда айтарлық­тай төмен. Мысалы, Еуропа мемлекеттерінде ҚҚС мөлшері орта есеппен 20-25 пайызды құрайды, ал бізге жақын Мажарстанда бұл көрсеткіш одан да жоғары. Әсіресе, бұрынғы социалистік мемлекеттерде ҚҚС деңгейі жоғары болып белгіленген. Себебі бұл салықты айналып өту қиын, ал мемлекет үшін – тұрақты кіріс көзі.

– Бізде белгілі бір тауарлар мен қызметтерге ҚҚС-ның жеңілдіктері қарастырылған. Мысалы, ауыл шаруашылығы өнімдеріне және әлеуметтік маңызы бар тауарларға ҚҚС салынбайды. Егер мемлекет осы жеңілдіктерді сақтай отырып, ҚҚС мөлшерін арттырса, бюджет кірісі едәуір өсер еді. Қазіргі таңда ел бюджеті­нің кірісі төмендеп барады. 2024 жылы мемлекеттік бюджетке 15-16 трлн теңге салық түсуге тиіс еді, алайда нақты көрсеткіш небәрі 11,5-12 трлн теңгені құрады. ҚҚС-ның бюджет кірісіндегі маңызы зор. Себебі бұл салықтан жалтару мүмкін емес. Егер экспортталатын шикізатқа ҚҚС есептелсе, ол кейін қайтарыла­ды, бірақ ішкі нарықтағы айналымда бұл салық толық төленуге тиіс. Бюджет кірісін арттырудың тағы бір тетігі – корпоративтік табыс салығы. Бұл салық кәсіпорындардың пайдасынан алынады. Алайда компаниялар жалақы мен шығындарды көбейту арқылы салық салынатын таза пайда көлемін азайта алады. Әсіресе, квазимемлекеттік компаниялар осы тәсілді жиі қолданады. Ал ҚҚС-дан жалтару мүмкін емес, себебі ол тауар бағасы­на қосылып, тұтынушы төлейді, ал компаниялар оны бюджетке аударуға міндетті, – дейді С.Жобаев.

Мұндағы маңызы бар үшінші ірі салық – жеке табыс салығы. 2019 жылы Пре­зидент жоғары табыс таба­тын азаматтарға салықты про­грессивті шкала бойынша арттыруды ұсынды. Қазірде бұл салық 10 пайыз деңгейінде, бірақ оны 15-20 пайызға көтеру жоспарланған болатын. Алайда олигархтар бұл өзгеріске қарсылық танытып, кейінгі 5,5 жыл ішінде бұл реформаны жүзеге асырмай келеді. Қазірде ҚҚС төлеуден жалтарудың тағы бір әдісі – орта кәсіпорындардың айналымын жасанды түрде бөлшектеу.

– Бұрын ҚҚС төлеуші ретінде тіркелу үшін кәсіп­орынның жылдық айналымы 78 млн теңгеден асуы керек болса, енді бұл шек 15 млн теңгеге дейін төмендетілмек. Бұл өзгеріс орта кәсіпорындарға салықтан жалтаруға мүмкіндік бермеу үшін енгізіледі. Бұрын жылдық айналымы 200 млн теңге болатын кәсіпорын ҚҚС төлемеу үшін айналымын бірнеше шағын компанияға бөліп, әрқайсысын 78 млн теңгеден төмен ұстап отыра алатын. Ал 15 млн теңгелік жаңа шектеу бұл әдісті тиімсіз етеді. Себебі кәсіпорын айналымын 15 млн-нан аспайтын бірнеше бөлікке бөлсе, олардың әрқайсысы жеке есеп жүргізіп, бухгалтерлік қызметтерді жалдауға мәжбүр болады. Бұл өз кезегінде қосым­ша шығын тудырады, сондық­тан кәсіпорындарға ҚҚС төлеу оңайырақ әрі тиімдірек болмақ, – дейді сарапшы.

Осы тұста «Кіші кәсіп­орын­дар мен шағын кәсіпкерлер үшін бұл өзгеріс қалай әсер етеді?» деген сұрақ туады.

– Егер кәсіпкердің жылдық айналымы 15 млн теңгеден аспаса, ол бұрынғыдай ҚҚС төлеуден босатылады. Ал 15 млн теңгеден асқан жағдайда ол орта кәсіпорын санатына кіріп, ҚҚС төлеуге міндетті болады. 15 млн теңге дегеніміз – шамамен 30 мың доллар. Бұл қазіргі нарықта Астанадағы бір бөлмелі пәтердің құнына тең. Басқаша айтқанда, егер кәсіпкер бір жылда осындай табыс тапса, ол орта кәсіпорын ретінде салық төлеуге қабілетті деп есептеледі. Сондықтан мұн­дай кәсіпкерлердің салықтан босатылуы негізсіз болар еді, – дейді С.Жобаев.

Ал салық маманы Балжан Бақытқалиқызы қосылған құн салығындағы өзгерістер тұр­ғын үй нарығына және халық­тың баспана алу мүмкіндігі­не тікелей әсер етеді дейді.

– Қазіргі Салық кодексі­нің 396-бабына сәйкес, тұр­ғын үйлерді сату және жалға беру ҚҚС-тан босатылған. Яғни азаматтар тұрғын үй сатып алғанда қосымша салық төлемейді. Алайда жаңа Салық кодексінің жобасында бұл жеңілдік 2025 жылғы 1 қаңтарға дейін ғана сақталады. 2025 жылдан бас­тап сатылатын немесе жалға берілетін барлық тұрғын үйлер ҚҚС-ға бағынуы мүмкін. Яғни 2025 жылға дейін салынып, пайдалануға берілген тұрғын үйлерге ҚҚС салынбайды, ал 2025 жылдан кейін салынатын барлық жаңа тұрғын үйлерге ҚҚС енгізіледі, – дейді ол.

Айтуынша, бұл баспана бағасының қымбаттауына әкелуі мүмкін, себебі құрылыс компаниялары мен сатушылар ҚҚС сомасын үй бағасына қосады. ҚҚС енгізілген жағ­дайда, тұрғын үйді ипотекаға рәсімдегенде де, салық сомасы несие мөлшеріне қосыла­ды. Мұндай жағдайда келесі өзгерістер болуы мүмкін: жаңа үйлердің бағасы өседі, себебі құрылысшылар ҚҚС-ны сатып алушыларға аударады, ипотекаға жүгінетін азаматтар ҚҚС-ны да несие арқылы төлеуге мәжбүр болады, яғни қарыз мөлшері артады, жас отбасылар мен баспанаға мұқтаж азаматтарға үй алу мүмкіндігі қиындайды, баспана бағасының өсуі инфляцияны одан әрі арттыруы мүмкін.

7 ақпанда Президенттің кәсіпкерлермен кездесуінде «BI Group» басшысы Айдын Рахымбаев осы мәселені көтер­ді. Ол ҚҚС мөлшерлеме­сін тұрғын үй санатына қарай саралау қажет екенін айтты. Яғни эконом-санат­тағы баспаналар үшін ҚҚС мөлшерлемесін төмендетіп, бизнес және элиталық санаттағы тұрғын үйлер үшін жоғары мөлшерлеме белгі­леу ұсынылды. Бұл ұсыныс әлеуметтік теңсіздікті азайтып, қарапайым халықтың үй алу мүмкіндігін сақтау үшін маңызды. Егер бұл өзгеріс қабыл­данса, арзан баспана қол­жетімді болып қала береді, ал қымбат жылжымайтын мү­лікке салынатын салық жоғарылайды.

Жаңа Салық кодексіндегі бұл өзгерістер халықтың бас­панаға қолжетімділігіне ай­тарлықтай ықпал етеді. Сон­дықтан ҚҚС-ты саралап енгізу механизмі қарас­тырылуы қажет. Бюджет тапшылығын тұрғын үй нарығына салынатын жаңа салық арқылы жабу халықтың баспана алу мүмкіндігін одан әрі қиын­датуы мүмкін.