АСТАНА. KAZINFORM – 1995 жылдың 30 тамызында жалпыхалықтық референдумның нәтижесінде еліміздің қолданыстағы Конституциясы қабылданды. Жалпы, адамзат баласы тарихында әлемнің әртүрлі елдерінің конституциясы әр қоғамның құндылықтарын паш ете отырып, түрлі формада қабылданғаны белгілі. Осыған орай Kazinform агенттігі оқырман назарына әлемдегі ең ерекше конституциялар жайындағы деректерді ұсынады.
Қазіргі конституциялардың шығу тегі
Конституциялық дәстүрдің бастауы ежелгі заң жинақтарына барып тіреледі: Вавилондағы Хаммурапи кодексі, Афинадағы Солон реформалары және біздің дәуірімізге дейінгі 451–450 жылдары Ежелгі Римде қабылданған он екі кесте – заңдар жинағы. Олар баршаға міндетті жазбаша заңдар қағидасын белгілеп берді. Конституциялардың дамуындағы маңызды кезең – 1215 жылы Ұлыбританияда қабылданған Ұлы бостандық хартиясы болды. Ол алғаш рет монарх билігін шектеп, қазіргі конституциялардың негізіне айналды.
Ең көне конституция
Қолданыстағы ең көне конституциялардың бірі – 1600 жылы қабылданған Сан-Марино конституциясы. Ол XIV ғасырдағы қалалық жарғыға негізделген және тек 1974 жылы ғана Азаматтардың құқықтары туралы декларациямен және мемлекеттік құрылым қағидаларымен толықтырылған.
Қазіргі заманғы түсінігіндегі алғашқы конституция – 1787 жылы қабылданған АҚШ конституциясы саналады. Бұл құжатта алғаш рет билік пен федерализмнің ара-жігі ажыратылып, көптеген мемлекет үшін үлгіге айналды. Конституцияның түпнұсқасы Вашингтон қаласындағы Ұлттық мұрағатта сақталып тұр және ерекше мұқияттықпен қорғалады. Жыл сайын миллиондаған адам екі ғасырдан астам уақыт бойы күшінде келе жатқан осынау тарихи құжатты көруге кіреді.
Франция және оның бірнеше конституциясы
Франция - конституцияның саяси түбегейлі өзгерісті қалай бейнелейтінінің айқын мысалы. 1789 жылғы Ұлы француз төңкерісінен бері ел бірнеше рет монархиядан республикаға, империядан қайтадан корольдік билікке көшіп отырды және әрбір жаңа дәуір өз конституциясын алып келді.
1791 жылы қабылданған бірінші француз конституциясы халық егемендігі қағидасын енгізді. Алайда ол бір жылдан да аз уақыт қана қолданыста болды. XIX ғасырда билік жүйесінің әрбір ауысуы — Наполеон империясынан бастап Бурбондар реставрациясы, Екінші республика мен Екінші империяға дейін жаңа негізгі заңның қабылдануымен қатар жүріп отырды.
Әлемдегі ең ұзақ және ең қысқа конституциялар
Тәуелсіздік алғаннан кейін 1950 жылы қабылданған Үндістан конституциясы әлемдегі ең көлемді конституция саналады. Ағылшын тіліндегі нұсқасы 146 385 сөзден тұрады. Бұл құжат 400-ден астам бап пен 100-ден аса түзетуді қамтиды, жүздеген бетті алып жатыр және мемлекеттік басқарудың барлық дерлік қырын қамтиды.
Үндістан Конституциясында әртүрлі құқықтық дәстүрдің элементтері үйлесім тапқан: британдық парламенттік модель, американдық билікті бөлу және федерализм, сондай-ақ үнді қоғамына тән бірегей ерекшеліктер — тілдік және діни әралуандылық.
Ал ең қысқа конституция Монако князьдігіне тиесілі. Оның мазмұнын не бәрі шамамен 3800 сөз толық ашады.
Эквадор және табиғат құқығы
2008 жылы Эквадор әлемде алғашқы елдерінің бірі болып, өз конституциясында табиғаттың құқықтарын мойындаған мемлекетке айналды. Бұл өзгеріске сәйкес экожүйелерге қорғалуға және қалпына келтірілуге құқық берді.
Арада не бәрі үш жыл өткеннен кейін, нақты айтқанда 2011 жылы осы қағида негізінде алғашқы сәтті сот процесі өтті. Вилькабамба-Кинара жолының құрылысына байланысты жергілікті тұрғындар Лоха өлкесінің билігіне қарсы талап-арыз түсірді. Жоба экологиялық зерттеулерсіз жүзеге асырылып, соның салдарынан Вилькабамба өзеніне көп мөлшерде тас пен топырақ төгілген. Бұл жайт өзен ағысын күшейтіп, су тасқыны қаупін арттырған және жергілікті қауымдастықтарды қауіпке ұшыратқан.
Лоха өлкесінің соты өзеннің конституциялық құқықтарының бұзылғанын мойындап, өзен пайдасына шешім шығарды. Осынау тарихи үкім «табиғат құқығы» тұжырымдамасының тек Эквадорда ғана емес, бүкіл әлем бойынша алғашқы заңды жеңісіне айналды.
Исландия және онлайн-конституция
2011 жылы Исландия азаматтары жаңа конституцияны әзірлеуге тікелей қатысқан алғашқы ел болды. Жоғарғы сот конституциялық жиналысқа өткен сайлауды жарамсыз деп танығаннан кейін Парламент конституциялық кеңес құрды. Кеңестің жұмысы ашық форматта жүргізілді — арнайы сайт, әлеуметтік желілер және тікелей трансляциялар арқылы. Бұл азаматтарға баптарды талқылауға, ұсыныстар мен түзетулер енгізуге мүмкіндік берді.
Төрт айдың ішінде кеңес конституция жобасын дайындап, ол 2012 жылғы консультативтік референдумда көпшілік қолдауына ие болды. Алайда, 2013 жылы Парламент бұл құжатты мақұлдамай, жаңа конституция қабылданбай қалды.
Бутан және бақыт конституциясы
Бутан – шамамен 800 мың халқы бар шағын гималайлық корольдік, өмірі буддистік дәстүрлермен тығыз байланысты. Бұл дәстүрлер рухани құндылықтарды, табиғатпен үйлесімділікті және қауымдастық өмірін басты орынға қояды.
2008 жылы Бутан конституциясында «жалпы ұлттық бақыт» тұжырымдамасын бекітті. Бұл құжатта елдің дамуын тек экономикалық өсіммен ғана емес, сонымен қатар өмір сүру сапасымен, мәдениетті сақтаумен және қоршаған ортаның тұрақты дамуын қамтамасыз етумен өлшеу қажеттігі баса көрсетілген.
Конституциясы жоқ елдер
Біріккен корольдіктің көптеген елден айырмашылығы – біртұтас жазбаша конституцияның жоқтығы. Оның саяси жүйесі бірнеше дереккөзден қалыптасатын «жазылмаған конституцияға» негізделген. Оған 1215 жылғы Ұлы бостандық хартиясы, 1689 жылғы Құқықтар туралы билль, 1707 жылғы Одақтастық туралы акт, парламент актілері, сот үкімдері және ұзақ уақыт бойы қалыптасқанымен ресми түрде жазылмаған, бірақ қатаң сақталатын саяси дәстүрлер кіреді.
Осыған ұқсас жағдай Израиль, Сауд Арабиясы, Жаңа Зеландия және Канада сияқты бірқатар өзге де мемлекетте кездеседі. Оларда да біртұтас жазылған конституциялық құжат жоқ.
Израильде ресми конституция жоқ. Бірақ Кнессет қабылдаған «Негізгі заңдар» сериясы қолданыста. Сауд Арабиясында басқару жүйесі Ислам құқығына (шариғатқа) негізделген.
Жаңа Зеландия заңдар, сот шешімдері және конституциялық дәстүрлердің үйлесіміне сүйенеді.
Канада да біртұтас конституция қабылдамаған. Ел заңдар мен конвенциялар жиынтығына сүйенеді. Олардың ең маңыздысы - 1867 және 1982 жылдардағы конституциялық актілер.
Айта кетейік, еліміздің Конституциясы 1995 жылы 30 тамызда бүкілхалықтық референдум арқылы қабылданды. Ата Заңымыз қабылданған күн мемлекеттік мереке - Қазақстан Республикасы Конституциясының күні деп жарияланды.
Оған дейін, яғни тәуелсіздікке қол жеткен соң 1993 жылы 28 қаңтарда Қазақстан өзінің алғашқы Ата Заңын қабылдаған болатын. Бірақ 1993 жылғы Конституция ескі әкімшілік, әміршілдік ережелеріне, көбінесе кеңестік демократия қағидаларына негізделгендіктен, жаңа қоғам өмірінің талабына жауап бере алмады. Онда адам құқықтары мен бостандықтары, оларды жүзеге асыру қағидалары, мемлекеттік өкімет билігін жүзеге асыру нысандары, басқару саласындағы демократиялық институттардың қызметі жете көрсетілмеген еді.
Ал, жаңа Конституция заң шығарушы, атқарушы сот билігін белгілеп, олардың құзіретін, өзара іс-қимыл бірлігін заң тұрғысынан айқындап берді. Бұл Конституцияның 1993 жылғы Конституциядан басты айырмашылығы оның мазмұнында. Жаңа Конституцияға алғаш рет азаматтың құқығына қатысты ғана емес, адам дүниеге келген сәттен одан ажырамас құқықтарына да қатысты нормалар енді. Конституция құрылымы кіріспеден, 9 бөлімнен, 98 баптан, көптеген тармақтар мен тармақшалардан тұрады.
