Жаһандық климаттық өзгерістер мен энергияны тұтынудың артуы аясында Қазақстан таңдау алдында тұр: энергетикалық қауіпсіздікті және орнықты дамуды қолдауды қалай қамтамасыз ету? Осы орайда «ПК» тілшілері "Еуразиялық мониторинг" талдамалық зерттеулер орталығының директоры Әлібек Тәжібаеватан пікірімен бөлісуді сұрады.
- Әлібек Тимитайұлы, күн тәртібінде елді тұрақты электр энергиясымен қамтамасыз ету мәселесі тұр. Жаңартылатын энергия көздері мұндай күрделі мәселені шешуге көмектесе алмайды ма?
— Қазақстан мәлімдеген 2060 жылға қарай көміртекті бейтараптыққа ұмтылу экологиялық таза технологияларды енгізу қажеттілігін талап етеді. Алайда, тәжірибе көрсеткендей, жел және күн энергиясы сияқты қолданыстағы жаңартылатын энергия көздері аймақтың климаттық жағдайлары мен географиясына байланысты бірқатар шектеулерге байланысты елдің тұрақты және тұрақты энергиямен жабдықтау мәселесін толығымен шеше алмайды. Осыған байланысты бейбіт атом энергетикасын дамыту Қазақстан үшін орнықты даму мен энергетикалық Тәуелсіздіктің ұзақ мерзімді мақсаттарына қол жеткізу жолындағы орынды ғана емес, сонымен қатар стратегиялық маңызды қадамға айналуда. Жаңартылатын энергия шектеулеріне келетін болсақ. Күн және жел электр станциялары сияқты жаңартылатын энергияның белгілі бір артықшылықтары бар, соның ішінде парниктік газдар шығарындыларын азайту және экологиялық тұрақтылық мақсаттарын қолдау. Алайда, Қазақстан үшін ерекше климаттық жағдайлары бар бұл энергия көздері бірқатар техникалық және экономикалық кедергілерге тап болады. Негізгі проблемалардың бірі-электр энергиясын өндірудің тұрақсыздығы. Біздің елдің климаттық жағдайлары, соның ішінде орташа жылдық инсоляция және жел режимінің өзгергіштігі жел мен күн энергиясын тиімсіз және сенімді етеді. Сонымен қатар, жаңартылатын энергия өндірістегі ауытқулардың орнын толтыру үшін айтарлықтай резервтік қуатты қажет етеді. Бұл жобалардың қымбаттауына және оларды іске асырудың уақыт шеңберінің ұлғаюына әкеледі. Нәтижесінде Қазақстан мемлекеттік деңгейде жаңартылатын энергетиканы айтарлықтай инвестициялауға және қолдауға қарамастан, жүктеменің ең жоғары кезеңдерінде әлі де энергия қуаттылығының тапшылығына тап болып отыр. Бұл елді көрші мемлекеттерге электр қуатын алуға мәжбүр етеді, бұл энергетикалық тәуелсіздікке нұқсан келтіреді және қосымша тәуекелдер тудырады.
- Атом энергетикасының артықшылықтары қандай?
- Бейбіт ядролық энергетика Қазақстанға сенімді және дәлелденген шешім ұсынады. Қазіргі заманғы ядролық реакторлар климаттық факторларға қарамастан тұрақты электр энергиясын өндірумен ерекшеленеді, бұл оларды ауа-райының болжанбайтын жағдайлары және энергиямен жабдықтау тұрақтылығының жоғары талаптары бар елдер үшін ерекше тартымды етеді. Атом станциялары электр энергиясын үздіксіз өндіруді қамтамасыз етеді, бұл өнеркәсіптік даму мен халықтың тұрмыстық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін өте маңызды.
Атом энергетикасының басты артықшылықтарының бірі-оның экологиялық тазалығы. Дәстүрлі көмір және газ электр станцияларынан айырмашылығы, ядролық қондырғылар атмосфераға көмірқышқыл газын іс жүзінде шығармайды. Бұл оларды Қазақстанның парниктік газдар шығарындыларын азайту және көміртекті-бейтарап экономикаға көшу жөніндегі мәлімделген мақсаттарға қол жеткізуіндегі маңызды элемент етеді.
- Ал атом электр станциясы қандай экономикалық және технологиялық пайда әкеледі?
- Қазақстан уран өндіру бойынша әлемдік көшбасшы болып табылады, оны өндіру бойынша жетекші орындардың бірін иеленеді. Алайда, осы маңызды ресурстық әлеуетке қарамастан, ел қазіргі уақытта уранды өзінің энергетикалық қажеттіліктері үшін пайдаланбайды. Ұлттық энергетикалық жүйеге атом энергетикасын енгізу Қазақстанға өзінің табиғи ресурстарын тиімді пайдалануға және жаңа технологиялық және экономикалық мүмкіндіктерді дамытуға мүмкіндік береді. Атом электр станциясын және онымен байланысты инфрақұрылымдық нысандарды құру іргелес салалардың айтарлықтай өсуіне әкеледі. АЭС құрылысы машина жасау, металлургия, құрылыс және басқа да секторларға елеулі инвестицияларды талап етеді. Атом объектілерін салу және пайдалану кезеңінде мыңдаған жаңа жұмыс орындары құрылатын болады, бұл өңірлердің, әсіресе атом электр станциялары орналасқан өңірлердің әлеуметтік-экономикалық дамуына оң әсер етеді. Сонымен қатар, атом энергетикасы елдің ғылыми-техникалық дамуына жаңа перспективалар ашады. АЭС-ті жобалауға, салуға және пайдалануға байланысты күрделі технологияларды енгізу жоғары білікті мамандарға сұраныс пен инновациялық шешімдерді тудырады, бұл сайып келгенде Қазақстанның ғылыми әлеуетін дамытуды ынталандыратын болады.
- Әлемдік тәжірибе нені ұсынады? Технология сенімді ме?
- Бүгінгі таңда әлем атом энергиясын бейбіт мақсатта пайдалану саласында айтарлықтай тәжірибе жинақтады. Атом энергетикасын белсенді дамытатын елдер ірі өнеркәсіптік объектілердің де, тұрмыстық сектордың да қажеттіліктерін қанағаттандыра алатын тұрақты және экологиялық таза электр энергиясын алады. Франция, Оңтүстік Корея және Ресей сияқты елдердің тәжірибесі көрсеткендей, атом энергетикасы қауіпсіз ғана емес, сонымен қатар атом электр станцияларын басқару және пайдалану жоғары деңгейде жүзеге асырылса, экономикалық тиімді. Атом энергетикасын табысты енгізудің негізгі аспектісі қауіпсіздік болып табылады. Заманауи реакторлық қондырғылар, соның ішінде жаңа буын реакторлары, пайдалану қауіпсіздігінің жоғары деңгейін қамтамасыз етеді. Реакторлардың жаңа түрлеріне арналған пассивті қорғаныс жүйелері ауыр апаттар қаупін азайтады және төтенше жағдайлар кезінде де сенімді жұмысты қамтамасыз етеді. Әлемдік тәжірибеде ядролық қалдықтармен жұмыс істеу мәселесіне ерекше назар аударылады. Бүгінгі таңда пайдаланылған ядролық отынды қайта өңдеу мен кәдеге жаратудың тиімді әдістері бар, бұл экологиялық тәуекелдерді айтарлықтай төмендетеді. Осы салада тәжірибесі бар серіктесті таңдау, мысалы, ядролық қалдықтарды басқаруды қоса алғанда, толық циклді технологиялары бар. "Росатом" корпорациясы жобаның қауіпсіздігін және оның халықаралық экологиялық стандарттарға сәйкестігін қамтамасыз етеді.
- Біздің еліміз энергетикалық тәуелсіздік пен геосаяси қауіпсіздікті талап ететіні сөзсіз…
- Иә, өз атом энергетикасы Қазақстанның энергетикалық тәуелсіздігінің маңызды элементі болады. Энергетикалық нарықтар мен жеткізілімдерге әсер етуі мүмкін геосаяси тұрақсыздық жағдайында меншікті атом энергетикасының болуы Қазақстанға электр энергиясының сыртқы көздеріне тәуелділікті төмендетуге және елдің технологиялық дамыған және энергетикалық жағынан өзін-өзі қамтамасыз ететін мемлекет ретіндегі халықаралық аренадағы позициясын нығайтуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, Қазақстанда атом энергетикасын дамыту өңірлік ынтымақтастық мүдделеріне сай келеді. Шанхай ынтымақтастық ұйымы және Еуразиялық экономикалық одақ сияқты ұйымдар шеңберінде энергетикалық қауіпсіздік мәселелері шешуші рөл атқарады. Қазақстанда атом энергетикасын дамыту технологиялармен алмасу және инфрақұрылымдық жобаларды бірлесіп дамыту саласындағы ынтымақтастықты кеңейту үшін драйвер бола алады.
- АЭС-те жұмыс істеу үшін жоғары деңгейдегі кадрлар қажет. Мамандар қайда дайындалады? Атом станциясы ғылыми әлеуеттің дамуына әсер ете ме?
- Атом энергетикасын табысты енгізу тек технологиялық және қаржылық базаны ғана емес, сонымен қатар жоғары білікті мамандардың болуын талап етеді. Қазақстанда атом саласы үшін кадрлар даярлайтын дамыған ғылыми және білім беру мекемелері бар. Қазақстаннан келген мамандар ядролық энергетиканың жетекші халықаралық орталықтарында оқудан және тағылымдамадан өтеді, бұл болашақта атом объектілерін даярлаудың және кәсіби пайдаланудың жоғары деңгейін қамтамасыз етеді.
Атом энергетикасының дамуы радиациялық қауіпсіздік, ядролық физика, материалтану және энергетикалық технологиялар сияқты байланысты салалардағы ғылыми зерттеулер мен әзірлемелерді ынталандырады. Бұл өз кезегінде ұлттық ғылыми әлеуетті дамытуға және Қазақстанның әлемдік ғылыми-техникалық нарықтағы позициясын нығайтуға ықпал етеді.
- Әлібек Тимитайұлы, экологиялық аспектілерге және қалдықтарды басқаруға ерекше көңіл бөлінеді, ал бұл АЭС жұмысында қалай болады?
- Иә, қалдықтармен жұмыс істеу-атом энергетикасындағы негізгі мәселелердің бірі. Ядролық қалдықтарды қайта өңдеу мен сақтаудың заманауи технологиялары олардың қоршаған ортаға әсерін барынша азайтуға мүмкіндік береді. Табысты жобаның маңызды аспектісі-ядролық отынның өмірлік циклінің барлық кезеңдерін басқаруда тәжірибесі бар сенімді серіктесті таңдау, оны өндіру мен өңдеуден бастап Қалдықтарды кәдеге жарату мен көмуге дейін. Қазақстан айтарлықтай табиғи ресурстарға және тиісті инфрақұрылымға ие бола отырып, ядролық қалдықтарды қайта өңдеу мен кәдеге жарату үшін маңызды орталыққа айналуы мүмкін, бұл қосымша экономикалық мүмкіндіктер ашады және елге халықаралық аренада өз позициясын одан әрі нығайтуға мүмкіндік береді.
Қазақстанда атом энергетикасын дамыту елдің энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, көміртегі ізін азайту және орнықты даму жөніндегі ұзақ мерзімді мақсаттарына жауап беретін стратегиялық негізделген және экономикалық тиімді шешім болып табылады. Атом энергетикасын енгізу Қазақстанға өзінің табиғи ресурстарын тиімді пайдаланып қана қоймай, жаңа жұмыс орындарын құруға, елдің ғылыми және технологиялық әлеуетін дамытуға және халықаралық қоғамдастықтағы позициясын нығайтуға мүмкіндік береді. Бейбіт атом энергетикалық тәуелсіздікті, технологиялық дамуды және халықтың әл-ауқатын арттыруды қамтамасыз ете отырып, Қазақстандағы экономикалық өсу мен прогрестің маңызды драйверіне айналады. АЭС салу және ядролық инфрақұрылымды дамыту Қазақстанның болашағы үшін берік негіз жасайды, онда орнықты даму, экологиялық қауіпсіздік және энергетикалық тәуелсіздік ұлттық стратегияның ажырамас элементтеріне айналады.
